РАДИОТЕХНИКА И ЕЛЕКТРОНИКА (ПОЧЕТЕН КУРС) - РАДИОБРАНОВИ
I Z33T home page I страници на македонски јазик I
Генерално, Електромагнетните бранови се поделени на:
Радиобрановите се дел од електромагнетните бранови. За радиобранови се сметаат електромагнетните бранови со фреквенција од 3 kHz до 300 GHz или бранова должина од 1 mm (за фреквенција од 300 GHz) до 100 km (за фреквенција од 3 kHz).
Радиобранови
Кога ги изучувавме електромагнетните бранови се запознавме дека секој проток на електрична струја низ некој проводник создава магнетно поле околу проводникот. Ако електричната струја е со константна јачина, таа предизвикува константно магнетно поле. Секоја промена на јачината на електричната струја низ некој проводник создава промена и на јачината на магнетното поле. Од друга страна, секое магнетно поле предизвикува електрична струја се додека јачината на магнетното поле се менува.
Да резимираме::
1. Променливо (осцилирачко) електрично поле предизвикува
(генерира) осцилирачко магнетно поле и обратно
2. Променливо (осцилирачко) магнетно поле предизвикува (генерира)
осцилирачко електрично поле.
Ова се два клучни факти со кои да можат да се разберат и објаснат радиобрановите кои се дел од електромагнетните бранови.
Радиобрановите како дел од електромагнетните бранови се комбинација од електрично (E) и магнетно (H) поле кои се нормални едно во однос на друго, односно рамнината на електричното поле и рамнината на магнетното поле меѓусебно зафаќаат агол од 90 степени:
Карактеристики на радиобрановите
Антената на радиопредавателот зрачи енергија која се шири во просторот во вид на електромагнетни бранови, односно радиобранови.
Овој процес може да се спореди со мирна површина на вода, на која со фрлање на некој предмет се предизвикуваат бранови. Настанатото брановидно движење не се одвива во вид на струење, односно водата не тече. Доказ за тоа се малите предмети кои пливаат на површината на водата и ако нема ветар, тие секогаш остануваат на исто место, подигнувајќи се и спуштајќи во ритамот на брановите. Брановите се движат кружно на сите страни, при што нема струење на водата,
Основни карактеристики на радиобрановите се брзината на простирање (с), фреквенцијата (f) и брановата должина (λ).
Брзината на простирање (c) на бранот се дефинира како брзина на ширење на брановите од изворот на енергија.
Брановата должина (λ) се дефинира како најмало меѓусебно растојание на две точки кои се наоѓаат во иста состојба при бранувањето. На пример, на следнава фотографија, тоа е растојанието помеѓу два соседни врвови на бранот:
фреквенцијата (f) претставува број на бранови (бранови должини) кои се создаваат во едан секунда.
Радиобрановите се движат низ просторот со брзина од околу 300.000 километри во секунда и ништо друго не може да биде побрзо од нив. Тие се движат и во вакуум но и во други материјални средини, со нешто помала брзина.
Радиобрановите се насекаде околу нас.
Радиобрановите не можеме ниту да ги видиме ниту директно да ги почувствуваме.
Брановата должина (λ) и фреквенцијата (f) се поврзани преку брзината на простирање (с):
C = f × λ (C = 300.000 km/s)
Од тука, може да се пресмета брановата должина која изнесува:
Колку е поголема брановата должина на радиобрановите, толку е помала нивната фреквенција и обратно, ако брановата должина е помала, фреквенцијата ќе биде поголема.
Радиофреквенциите, во зависност од својата фреквенција и бранова должина се поделени на повеќе подрачја:
- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
Поларизација на радиобрановите
Радиобрановите се поларизирани. Насоката на електричното поле ја определува поларизацијата на радиобрановите. Постојат две главни групи на поларизации: Линеарна и елипсовидна (односно кружна или циркуларна) поларизација.
Кај елипсовидната поларизација насоката на електричното поле не е фиксна, туку се менува континуирано во елипсовиден облик. Ако промените се одвиваат во вид на круг, тогаш тоа е кружна или циркуларна поларизација. Во зависност од насоката на кружење, разликуваме десна и лева поларизација. Во краткобрановото подрачје на радиобрановите, кружната, односно циркуларна поларизација не е значајна, но на повисоките фреквенции се користи почесто.
Кај линеарната поларизација, електричните линии на полето се праволиниски и заземаат определена насока во однос на Земјината површина. Ако електричното поле на радиобрановите е вертикално во однос на Земјината површина, тогаш велиме дека радиобрановите имаат вертикална поларизација. Ако електричното поле на радиобрановите е хоризонтално во однос на земјината површина, тогаш велиме дека радиобрановите имаат хоризонтална поларизација.
Освен во хоризонтална и вертикална рамнина, радиобрановите можат да се поларизираат со линеарна поларизација во било која рамнина под агол помеѓу хоризонталната и вертикалната поларизација. На пример под агол од 45 степени. Линеарната поларизација под агол од 45 степени се користи во некои случаи бидејќи таквите радиобранови подеднакво добро можат да се примаат и со вертикални и со хоризонтални поларизирани антени.
Во некоја антена за прием на радиобранови ќе се индуцира најголем високофреквентен напон ако предавателната антена од која се емитуваат радиобрановите е паралелна на приемната антена. Тоа е затоа што радиобрановите се поларизирани.
Треба да се знае дека во УКБ-подрачјето, ако предавателот има антена со некаква поларизација (лева кружна, десна кружна, хоризонтална, вертикална или коса поларизација, тогаш приемникот треба да има исто така антена со истата поларизација. Доколку не е така, приемот ќе биде послаб или невозможен.
Табела - Слабеење на приемниот сигнал во зависност од поларизацијата на предавателната и приемната антена при идеални услови:
Додека патуваат во слободен простор, радиобрановите ја зачувуваат својата поларизација, но при секое одбивање или прекршување од јоносферата, или одбивање од некој поголем објект, зграда или слично, поларизацијата се менува. Поради тоа, во краткобрановото подрачје не мора да се внимава на тоа каква поларизација има антената.
Радиобрановите од краткобрановото подрачје се одбиваат или прекршуваат од јоносферата и пак доаѓаат на Земјата, па поларизацијата не е константна бидејќи се менува во зависност од состојбата во јоносферата. Токму овие промени на поларизацијата на радиобрановите ја придизвикуваат појавата на фединг (fading) при што јачината на сигналите примани од антената (чија положба, односно поларизација е константна), повремено се засилува, а повремено се намалува.
Генерално, може да се запомни дека вертикалните антени (вертикална стап-антена или GP-антена) емитуваат и примаат радиобранови со вертикална поларизација, а хоризонталните антени (на пример хоризонтален дипол) емитуваат и примаат радиобранови со хоризонтална поларизација.
Рефлексија (одбивање), Рефракција (прекршување) и дифракција (расејување-свиткување) на радиобрановите
Радиобрановите се дел од електромагнетните бранови исто како и светлината. Разликата помеѓу радиобрановите и светлината е само во фреквенцијата, односно брановата должина, па исто како светлината и радиобрановите се рефлектираат, прекршуваат и свиткуваат. Особено добри рефлектори за радиобранови се објекти со големи мазни и електрички проводни површини. На пример, морската површина е одличен рефлектор бидејќи морската вода е солена и е одличен електричен проводник. Исто така и земјината површина е добар рефлектор, особено влажната почва, големи тревни површини и сл. Нешто послаби рефлекторски способности за радиобрановите имаат површините кои не се добри проводници на електричната струја. На пример, песочните пустини, езерата, сувите карпи и слично.
Радиобрановите се рефлектираат и од поголеми објекти, планини, ридови големи згради и сл.. Радиобрановите со повисока фреквенција се одбиваат и од помали објекти бидејќи брановата должина им е помала во однос на големината на објектот. Степенот на рефлексијата (коефициентот на рефлексија) зависи од електричната проводливост нa објектот од кој се врши рефлексијата на радиобрановите.
Радиобрановите од краткобрановото подрачје се рефлектираат (одбиваат) од јоносферата. Технички кажано, всушност тие кога наидат на јониозиран слој, се прекршуваат повеќе пати, се свиткуваат и се враќаат назад кон Земјата, па нам ни изгледа како да се рефлектираат.
Прекршувањето (рефракција) на радиобрановите се дефинира како промена на насоката на простирање на брановите при премин од една во друга преносна средина. На пример рефракција на радиобрановите се јавува при премин од една во друга средина која има различна диелектрична константа. Оваа појава особено е значајна при простирањето на ултракратките радиобранови (VHF и UHF). Атмосферскиот воздух, во зависност од густината и релативната влажност, има различни диелектрични константи (особини), па често ултракратките радиобранови се прекршуваат при нивното простирање од област со една диелектрична константа, во друга област до друга диелектрична константа. Прекршувањето (промената на насоката) на брановите може да се објасни со еден пример:
Да замислиме дека се возиме во автомобил по асфалтен пат со константна брзина. Во еден момент, десното тркало излегува од асфалтот на мека земја. Возилото ќе има тенденција да се сврти кон десно бидејќи десното тркало успорило, а левото продолжило да се движи по асфалтот со претходната брзина. Промената на медиумот (од асфалт на мека земја), условило промена на брзината на тркалото. Затоа возилото има тенденција да ја смени насоката на движење. Истото се случува и со радиобрановите, ако тие на својот пат наидат на промена во средината низ која се простираат. На пример, да замислиме дека еден радиобран се простира низ атмосферата на Земјата со константна брзина, и на патот наидува на област со поголема густина на јонизирани честички. Како што бранот навлегува во областа со погуста јонизација. предниот дел на бранот кој навлегол во погустата средина започнува да се движи побрзо отколку делот од бранот кој се уште не навлегол во областа со погуста јонизација. Како резултат на тоа, радиобранот се искривува и ја менува насоката. Промената на насоката на радиобранот секогаш е кон областа (медиумот) која има поспора брзина на простирање. Патувајќи низ атмосферата, радиобрановите наидуваат на области во кои владеат различни услови и фактори како што се температурата, притисокот, влажноста и густината. Овие фактори можат да предизвикаат прекршување на радиобрановите.
Дифракцијата, односно расејувањето на радиобрановите се јавува на рабовите од планините, ридовите или поголемите објекти кои се наоѓаат на патот на радиобрановите, при што дел од радиобрановите се отклонуваат (свиткуваат) од претходната праволиниска насока. Иако енергијата на делот од радиобранот кој направил дифракција е многу мала, сепак, со осетлив радиоприемник може да се детектира. Поради оваа појава, често пати е можен прием на радиобрановите и во области кои се наоѓаат во „радио-сенка“, односно позади ридови или позади згради. Степенот на дифракцијата зависи од фреквенцијата. Радиобрановите со повисока фреквенција имаат помал степен на дифракција.
Понекогаш дифракцијата може да помогне да се прими радиосигнал
во област на „сенка“ за радиобрановите. На пример, позади рид или
зграда. Сигналот ќе биде слаб, но разбирлив.
ПРОСТИРАЊЕ НА РАДИОБРАНОВИТЕ (Пропагации)
Услови кои влијаат на простирањето (ширењето) на радиобрановите во просторот, заедно со природните и вештачки предизвиканите пречки, ги нарекуваме пропагации. Простирањето на радиобрановите во просторот многу зависи од нивната фреквенцијата, односно брановата должина. Состојбата на јоносферата, метеоролошките услови, географските услови, сончевата активност, годишните времиња, денот и ноќта, како и други појави имаат значајно влијание на простирањето на радиобрановите.
Површински и просторни радиобранови
Во случаи кога радиопредавателот и радиоприемникот се наоѓаат на Земјата, радиобрановите од предавателот до приемникот можат да се простираат на два начина:
- преку тропосферата по должината на Земјината површина, во вид на површински радиобранови
- преку рефлексија од јоносферата во вид на просторни радиобранови.
Простирање на површинските радибранови
Површинските бранови ја следат закривеноста на Земјата, па поради тоа се изложени на влијание (апсорбција и слабеење) од Земјината површина преку која се шират. Колку е повисока фреквенцијата на радиобрановите, толку е поголема апсорпцијата и слабеењето на брановите, па поради тоа, на пример, на подрачјето на долгите и средните радиобранови се постигнуваат големи домети со помош на површинските бранови. На површинските радиобранови влијаат електричната проводливост и структурата на земјиштето.
Дометот на површинските радиобранови не зависи од висината на која е поставена антената, но многу зависи од РФ-моќноста на предавателот, од фреквенцијата и од видот на земјиштето преку кое се простираат. Простирањето на површинските бранови е помалку ефикасно преку земја отколку преку морска површина. Најголеми домети на површинските бранови можат да се очекуваат преку ден во зима, кога нивото на РФ-шум и РФ-пречки е најмало.
Радиобрановите со фреквенција од 3 до 30 MHz (од краткобрановото подрачје), имаат релативно мал домет на површинските радиобранови. На пример, во радиоаматерскиот опсег од 3,5 MHz (80 m), со радиостаница со просечна РФ-моќ од околу 100 W, може да се оствари домет од околу 100 km со помош на површинските радиобранови. На десетметарскиот радиоаматерски опсег (28 MHz), со иста РФ-моќ од околу 100 W, дометот на површинските радиобранови опаѓа до околу 15-20 km. Кога се сака да се постигне поголем домет со површинските радиобранови, тогаш треба да се користат антени со вертикална поларизација. На УКБ подрачјето поголеми растојанија можат да се остварат со помош на свиткување, прекршување и дифузија на радиобрановите во тропосферата.
Простирање на просторните радиобранови
Со помош на просторните радиобранови, може да се оствари радиоврска и со најоддалечените места на Земјата. Притоа, просторните бранови се рефлектираат од јоносферата. Ова е карактеристика на радиобрановите од краткобрановото подрачје, со фреквенција од 3 до 30 MHz.
Јоносферата како составен дел од атмосферската обвивка околу Земјата
Земјината атмосфера има значајна улога при простирање на радобрановите. Оваа гасовита обвивка околу Земјата се протега до висина од околу 2 до 3 илјади километри над Земјината површината и се состои претежно од азот, кислород, јаглерод диоксид и водена пареа. Поради гравитацијата на Земјата, атмосферата е најгуста во најниските слоеви блиску до Земјината површина, а како се оди нагоре во висина, атмосферата е се поретка и поретка, за на крај да заврши во безвоздушниот простор на вселената. Атмосферата може да се подели на четири главни области (слоеви): тропосфера, стратосфера, мезосфера и јоносфера. Овие слоеви немаат остри граници помеѓу себе, а на сликата подолу се дадени приближните вредности.
Тропосферата е најнискиот слој од атмосферата и овде гасовите се најгусти. Се протега од површината на Земјата до околу 8 km над половите, па до околу 18 km во висина над екваторот на Земјата. Овој слој ја содржи околу 80% од масата на целата атмосфера. Густината на воздухот на површината на земјата изнесува околу 1,3 kg/m3 и постепено опаѓа со висината, така што на највисокиот дел од тропосферата, густината на воздухот е десет пати помала и изнесува околу 130 gr/m3. Тука е содржана целата водена пареа и облаците што се наоѓаат во атмосферата. Состојбата во овој слој е особено значајна за простирањето на ултракратките радиобранови (VHF и UHF)
Стратосферата се протега на висина од околу 12 km до околу 50 km над земјата. Во овој слој нема водена пареа и нема облаци. Овде се наоѓа озонската обвивка која ги апсорбира опасните сончеви УВ-зраци и претставува заштита од нив. Густината на воздухот на долниот дел од стратосферата изнесува околу 130 gr/m3 и постепено опаѓа со висината, така што на највисокиот дел од стратосферата, густината на воздухот е околу сто пати помала и изнесува околу 1,3 gr/m3.
Мезосферата се протега на висина од околу 50 km до околу 70-80 km над Земјата. Во мезосферата согоруваат најголемиот број на ситни космички честици и метеори, кои доаѓаат од вселената и чија вкупна маса во текот на еден ден изнесува и до 40 тони. Густината на воздухот на долниот дел од мезосферата изнесува околу 1.3 gr/m3 и постепено опаѓа со висината, така што на највисокиот дел од мезосферата, густината на воздухот е околу сто пати помала и изнесува околу 13 mg/m3.
Јоносферата се наоѓа во горните делови на атмосферата, на висина од околу 70 km па нагоре до околу 600 - 800 km над површината на земјата, а потоа постепено преоѓа во меѓуѕвездениот простор на вселената. Вкупната маса на целата јоносфера изнесува околу 5% од вкупната маса на атмосферата. Густината на воздухот на долниот дел од јоносферата изнесува околу 13 mg/m3 и постепено опаѓа со висината, така што на висина од околу 400 km над Земјината површина, густината на воздухот е околу сто илјади пати помала и изнесува околу 0,13 µg/m3. На поголема висина, воздухот е уште поредок, за да на крајот прејде во безвоздушен простор.
Во јоносферата значителен број од молекулите на воздухот се наоѓаат во јонизирана состојба, односно тука се наоѓаат голем број на наелектризирани честици (позитивни јони и негативни електрони). Овие наелектризирани честици се формираат со цепење на неутралните молекули од воздухот (јонизација) под дејство на сончевата радијација, односно на ултравиолетовото зрачење и рендгенското зрачење од Сонцето.
Во создавање на јонизацијата, освен Сонцето со своето зрачење, учествува и космичкото зрачење и постојаното согорување на космичката прашина и метеорите.
Во текот на 24 часа, во Земјината атмосфера навлегуваат и согоруваат неколку десетини милијарди ситни метеори. Воздухот во јоносферата е мошне разреден, а небото е потполно темно, бидејќи сончевите зраци не се одбиваат од разредените воздушни честички и јони.
Јоносферата има рефлектирачка улога при простирањето на радиосигналите од краткобрановото подрачје. Оваа карактеристика е искористена за остварување на радиоврски на поголеми растојанија.
Густината на наелектризираните честички е особено висока во еден слој кој се наоѓа на висина од околу 90 до 130 km над Земјината површина. Овој слој се нарекува Е-слој или Хевисајдов слој. Наместо да ги ослабнува радиокомуникациските сигнали, овој Е-слој ги прекршува радиобрановите. Честопати прекршувањето е до тој степен, што ги враќа назад кон Земјата. На тој начин, тие како да се рефлектираат од овој Е-слој.
Над јоносферскиот слој „Е“, од околу 130 km, па се до висожина од околу 160 km над земјината површина, во текот на ноќта, густината на наелектризираните честички значително опаѓа. Потоа повторно, на висина од 160 до 400 km, густината на наелектризираните честички е висока. Овој регион е познат како јонизиран „F“-слој. F-слојот е одговорен за постигнивање на голем домет на радиосигналите од краткобрановото подрачје.
Јонизација
Кога моќните сончеви ултравиолетови и X-зраци, со многу висока фреквенција и мала бранова должина (кои имаат голема енергија), на својот пат од Сонцето кон Земјата, ќе навлезат во јоносферскиот регион и наидуваат на атом од воздухот, тие буквално удираат во некои од електроните и ги одделуваат од остатокот атомот. На тој начин, од атомот, кој во нормална состојба е електронеутрален, се содаваат две или повеќе наелектризирани честички: Негативно наелектризиран електрон (електрони) и позитивно наелектризиран остаток од атомот (јон). Овој процес се нарекува јонизација. Количеството на создадена јонизација зависи од густината на воздушните атоми и од интензитетот на сончевото зрачење, кое варира во зависност од Сончевата активност.
Бидејќи атмосферата е „бомбардирана“ од сончевите ултравиолетови и X-зраци со различна фреквенција (различна енергија) и различна моќ на пенетрирање низ воздухот, се формираат неколку јонизирани слоеви на различни висини над земјината површина. Ултравиолетовите зраци со помала фреквенција и поголема бранова должина, имаат помала енергија и најмалку можат да пенетрираат низ атмосферата, па затоа овие зраци создаваат јонизиран слој на најголема висина над површината на Земјата. Ултравиолетовите зраци со повисоки фреквенции и X-зраците со уште повисока фреквенција (помала бранова должина) имаат поголема енергија, па продираат подлабоко во атмосферата и создаваат јонизирани слоеви на помали висини над површината на Земјата. Судирајќи се со атомите на воздухот и вршејќи јонизација, енергијата на сончевите зраци се намалува, така што на земјата пристигнуваат значително ослабени зраци, безопасни за клетките на живите организми, и на тој начин тие се заштитени..
Значаен фактор во формирање на густината на јонизираните слоеви над некоја област на Земјата, претставува елевацискиот агол на Сонцето кој се менува постојано во зависност од часовите на денот и ноќта, како и од годишното време кое владее во таа област на Земјата, односно дали е пролет, лето есен или зима. На тој начин, висината и дебелината на јонизираните слоеви варираат во зависност од часот од деноноќието и годишното време. Исто така, степенот на јонизацијата во јоносферата многу зависи од активноста на сонцето која се менува во циклуси кои траат околу 11 години.
Рекомбинација
Обратниот процес на јонизацијата се нарекува рекомбинација. Ова се случува кога негативните слободни електрони и позитивните јони наидат еден на друг, се привлечат и се судрат. На тој начин позитивните јони се враќаат во својата оригинална електро-неутрална состојба на атомот.
Процесот на рекомбинација зависи од времето во денот и ноќта. Во текот на денот, бројот на атоми кои се јонизираат под дејство на сонцето е поголем од бројот на рекомбинација на јоните во неутрални атоми. За време на денот, јонизираните слоеви ја достигнуваат својата максимална густина на јони и влијанието врз радиобрановите е максимално. Во време на ноќта, густината на јоните во јонизираните слоеви континуирано се намалува и го достигнува својот минимум токму пред да изгрее сонцето. Погустите слоеви на атмосферата имаат својство побрзо да се рекомбинираат, зашто слободните електрони побрзо наидуваат на позитивни јони и побрзо се спојуваат во првобитната неутрална состојба.
Четири јонизирани слоеви на јоносферата
Јоносферата се состои главно од три региони (слоеви) означени со буквите D, E и F, со тоа што слојот F, во зависност од денот и ноќта, дополнително се дели на понизок слој F1 и повисок слој F2. Присуството и отсуството на овие слоеви во јоносферата, како и нивната висина над површината на Земјата, варира во зависност од позицијата на Сонцето. Кога во некое место на Земјата е пладне, тогаш сончевата радијација над тоа место е најсилна, а во средината на ноќта го достигнува својот минимум. Кога го нема сончевото зрачење, тогаш голем број од наелектризираните честички во јоносферата се рекомбинира и јонизацијата постепено се намалува. Иако се наречени слоеви, меѓу овие подрачја нема остра граница.
Определувањето на точната позиција и бројот на јонизиранитре слоеви кои зависат од многу фактори е сложена задача. На пример, позицијата на сонцето во однос на определено место на Земјата се менува во текот на 24 часа, а исто така варира во зависност од месецот и годишното време. Освен тоа, интензитетот на сончевата радијација се менува периодично на секои 11 години, а зрачењето се менува и на дневна основа во зависност од процесите во внатрешноста на Сонцето кои се без некои точно утврдени правила. Меѓутоа, генерално, може да се каже следново:
Најнизок е јоносферскиот слој D кој се наоѓа на висина од околу 60 до 90 km над земјината површина. Слојот D се појавува наутро со првите зраци на Сонцето и интензитетот на јонизација во овој слој го достигнува својот максимум на пладне, а потоа полека опаѓа како што сончевото зрачење се намалува. Густината на јонизирани честички во овој слој е најмала во однос на другите јоносферски слоеви. Поради тоа, од овој слој можат да се рефлектираат само радиобрановите со многу голема бранова должина (VLF).
Радиосигналите од краткобрановото подрачје, во зависност од фреквенцијата, поминуваат низ слојот D со помало или поголемо слабеење, а во некои случаи потполно се апсорбираат. Затоа велиме дека слојот D не допринесува за простирање на краткобрановите сигнали на поголема далечина со помош на рефлексија. Тој претставува само придушувачки слој кој го попречува ширењето на просторните радиобранови, особено од пониските радиоаматерски краткобранови опсези. За среќа, овој слој постои само кога е ден.
Во овој најнизок дел од јоносферата, густината на воздухот е релативно голема, па јонизираните честички брзо се рекомбинираат. D-слојот се јонизира од најмоќната сончева радијација (Х-зраците) кои успеала до помине низ повисоките слоеви од јоносферата и овде во погустата средина, со својата преостаната енергија, ја вршат јонизацијата.
Овој слој егзистира само во текот на денот, а многу брзо, за десетина минути по заоѓање на сонцето, се расформира и исчезнува.
Слојот D не ги рефлектира радиосигналите од среднобрановото и краткобрановото подрачје туку ги апсорбира и тоа само оние со поголема бранова должина, односно со фреквенција до околу 10 MHz. Апсорпцијата во ова подрачје од јоносферата се зголемува со квадратот од зголемувањето на брановата должина на радиобрановите. Најголемо слабеење имаат ниските радиоматерски осези 1,8 MHz и 3,5 MHz. Помало слабеење има на опсегот од 7 MHz, а многу мало, речиси незначително слабеење има на опсегот од 14 MHz. Повисоките опсези не се засегнати од апсорпцијата на слојот D.
Слабеењето на радиобрановите во слојот D е малку поголемо во период на максимум сончеви пеги, односно, во периодот на максимум сончева активност (од 11 годинишниот сончев циклус).
Постоењето на јоносферскиот слој D преку денот е пречка за воспоставување на радиоврски на поголеми растојанија на пониските радиоаматерски опсези.
Јоносферскиот слој Е се наоѓа на висина од околу 100 до околу 130 km над Земјината површина. ова е најнискиот слој од јоносферата кој овозможува радиокомуникација на големи далечини. Јонизацијата во ова подрачје од јоносферата брзо се зголемува со изгревање на Сонцето, го достигнува својот максимум на пладне, а потоа постепено опаѓа до заоѓање на Сенцето, кога јонизацијата уште повеќе се намалува и својот минимум го постигнува околу полноќ, по локално време. Слично како и слојот D, и овој слој ги ослабнува сигналите од пониските фреквенции, но значително помалку.
Вообичаено, слојот Е егзистира само во текот на денот, а по заоѓањето на сонцето, јонизацијата се намалува, ама не толку брзо како во слојот D. И апсорпцијата е многу помала за разлика од понискиот слој. Преку ден Е-слојот има критична фреквенција околу 3 до 4 MHz во зависност од соларниот циклус. За време на ноќта, минималната критична фреквенција се спушта на околу 0,3 до 0,5 MHz, но се уште е доволна за рефлексија на сигналите од радиоаматерското подрачје 1,8 MHz, ако се емитуваат под низок агол. Исто така, од овој слој ноќе се рефлектираат сигналите на радиодифузните станици со амплитудна модулација од среднобрановото подрачје, па нивниот прием за време на ноќта е многу подобар отколку дење.
Радиобрановите од повисоките радиоаматерски краткобранови опсези речиси редовно поминуваат низ слојот Е и се рефлектираат од повисокиот слој F
Е-спорадик
На висина на која се наоѓа јоносферскиот слој Е, честопати се создаваат високојонизирани облаци. Бидејќи се појавуваат на висини кои се карактеристични за слојот Е, ги нарекуваме спорадичен слој E или Е-спорадик, со ознака Еs.
Појавата на Е-спорадикот најчесто се случува во месеците од мај до септември, но може да се појави и во други месеци (особено во декември и јануари) но тие појави се поретки и пократкотрајни. Исто така, спорадичните јонизации во слојот Е почесто се јавуваат во раните претпладневни часови и доцните попладневни часови. Јонизацијата на овие Е-спорадични облаци може да биде многу интензивна, па од нив можат да се рефлектираат и радиобранови од ултракраткобрановото подрачје (VHF). Притоа, почесто се случува на радиоаматерскиот опсег од 50 MHz, понекогаш се случува на опсегот од 144 MHz, а многу ретко и на повисоки фреквенции.
Е-спорадик често може да влијае на простирањето на радиобрановите и на повисоките краткобранови опсези, (21, 24 и особено 28 MHz).
Како што самото име асоцира, Е-спордикот се појавува ненадејно и без предупредување, а механизмите за создавање на овие високојонизирни облаци, се уште не се докрај објаснети и не може да се предвиди точно кога и каде ќе се појават. Честопати, појавата на Е-спорадик се случува само на едно ограничено место и тоа толку, што понекогаш радиостаница од еден дел на некој поголем град може да слуша и работи далечни радиостаници, а во спротивниот дел на истиот град, не се слуша ништо. Јонизираните Е-спорадични облаци се движат наоколу, па понекогаш е корисно да се биде стрплив, особено ако некој во близина остварува врски преку Е-спорадиокот, зашто можеби наскоро ќе се појави на Вашата локација. При рефлексија од Е-спорадик, слабеењето на VHF сигналите е многу мало, па може да се оствари радиоврска со многу мали РФ-моќности. Радиостаниците оддалечени од 1000 до 2500 километри, кои се слушаат, се чини како да се локални и многу блиску, бидејќи силината на сигналите често е многу голема. За жал оваа појава на Е-спорадична VHF пропагација не трае долго, и ретко се случува.
Јоносферскиот слој F се наоѓа над слојот Е, на висина од околу 160 km, па до повеќе од 500 km над површината на Земјата. Висината варира во зависност од годишното време, географската ширина, времето во деноноќието, а најмногу од сè, зависи од активноста на Сонцето, односно од сончевиот 11 годишен циклус.
Овој јоносферски слој има најголемо влијание за радиоврските на голема далечина во краткобрановото подрачје. Поради големата висина и малата густина на атмосферата, јонизираните честички во овој слој многу поспоро се рекомбинираат, па така овој јоносферски слој ја задржува способноста за рефлексија на радиобрановите и преку ноќта. Иако густината на атмосферата на оваа висина е многу ретка, слојот F е најсилно јонизиран од сите други јоносферски слоеви, односно има најголема густина на наелектреизирани честици (јони и електрони).
Преку ден, под дејство на Сонцето, во пониските делови од ова подрачје на јоносферата се формира уште еден јонизиран слој F1, па така, денски постојат два слоја F1 и F2, а ноќе, по заоѓање на сонцето понискиот јоносферски слој F1 полека ослабнува и се комбинира со F2, така што останува само еден јоносферски слој F.
Слојот F има најважна улога во остварување на DX-врските на краткобрановите радиоаматерски опсези. Преку ден, во период на зголемена сончава активност (максимум на сончеви пеги), радиобрановите од бандовите со повисоки фреквенции (17, 21, 24 и 28 MHz) интензивно ги рефлектира назад кон Земјата, а ноќе најчесто проаѓаат низ него и продолжуваат кон вселената бидејќи не се рефлектираат назад кон Земјата. Радиобрановите со пониски фреквенции (3,5, 7, 10 и 14 MHz во зависност од сончевиот циклус на активност), во текот на ноќта, овој слој ги рефлектира назад кон Земјата.
Ноќно време, горенаведените 4 јоносферски слоеви (D, Е, F1 и F2), практично се сведуваат само на еден до два слоја. Слојот Е станува многу слаб, а F1 и F2 се комбинираат во еден единствен слој F (види го горниот графички приказ).
Рефракција (прекршување на радиобрановите од јоносферата
Кога радобрановите при своето ширење низ атмосферата наидат на јонизиран слој, се случува рефракција односно прекршување и свиткување на брановите, на начин како што го опишав претходно. Прекршувањето се случува поради наидување на предниот дел од бранот на различна средина во која бранот се движи со малку поразлична брзина. Количеството на прекршување кое се случува, зависи од три главни фактори:
1. Густина на јонизацијата (степенот на електропроводливост) на јонизираниот слој
2. Фреквенцијата на радиобрановите
3. Аголот под кој радиобрановите навлегуваат во слојот.
Критична фреквенција
Степенот на прекршување на радиобрановите во јонизиран јоносферски слој зависи од густината на наелектризираните честички во тој слој и од фреквенцијата на радиобрановите.
За некоја зададена фреквенција, степенот на прекршување на радиобрановите ќе биде поголем, ако степенот на јонизацијата е поголем.
За зададен степен и густина на јонизација, степенот на прекршување на радиобрановите ќе биде поголем, ако фреквенцијата се намалува, односно ако брановата должина се зголемува.
При радио комуникациите на голема далечина во краткобрановото подрачје се користи појавата на рефлексија на радиобрановите од јоносферата. Притоа, Критична фреквенција се нарекува највисоката фреквенција, при која радиобрановите кои се емитуваат од Земјата вертикално нагоре кон јоносферата, се уште се рефлектираат од даден јоносферски слој. Критичната фреквенција се определува со уред кој емитува импулсни радиосигнали вертикално нагоре и кој потоа ги прима одбиените сигнали од јоносферските слоеви. Притоа се мери времето од емитуваниот радиоимпулс до приемот на одбиениот сигнал, па така се определува и висината на јоносферскиот слој од кој е рефлектиран сигналот. Сигналите се емитуваат на различни фреквенции, почнувајќи од пониски кон повисоки, па се доаѓа до момент кога над определена фреквенција радиосигналите веќе не се одбиваат од јоносферата туку проаѓаат низ неа во космосот. На тој начин се определува највисоката фреквенција на радиосигналот при која, кога се емитува вертикално нагоре, се уште се рефлектира назад кон Земјата. Така се определува критичната фреквенција.
Секој јоносферски слој, во некој зададен момент, си има своја сопствена критична фреквенција.
Критичната фреквенција се менува континуирано, од час во час, бидејќи зависи од условите во јоносферата кои се променливи и врз нив лијаат многу фактори.
Современата технологија ни овозможува преку интернет постојано да следиме информации за состојбата во јоносферата, критичната фреквенција и макималната употреблива фреквенција (MUF). На тој начин, со голема веројатност можеме да предвидиме кога се најповоли условите за остварување на радиоврска со некоја точка на Земјата во определено време, на определена фреквенција.
Максимална употреблива фреквенција MUF (Maximim Usable Frequency)
Највисоката радиофреквенција која може да се употреби за остварување на радиоврска помеѓу две точки на Земјата, преку рефлексија на радиосигналот од јоносферата, во некое определено време, независно од емитуваната РФ-моќ, се нарекува MUF, односно максимална употреблива фреквенција. Ова особено е корисен податок при радиокомуникации на кратки бранови, во опсегот од 3 до 30 MHz.
Бидејќи јонизацијата на атмосферата е многу променлива и зависи од многу фактори, максималната употреблива фреквенција (MUF) се менува од час во час.
За остварување на радиокомуникација помеѓу две точки на Земјата, со определен агол на зрачење на антената и во определено време, постои определена максимална употреблива фреквенција. Притоа, радиобрановите со малку повисока фреквенција од MUF се прекршуваат, но не доволно за да се вратат назад кон Земјата, па ја поминуваат јоносферата и продолжуваат во вселената. Радиобрановите со пониска фреквенција од MUF, се прекршуваат доволно за да се вратат назад кон Земјата. „Рефлектираните“ радиобранови кои се враќаат назад кон Земјата, можат повторно да се одбијат од Земјината површина и пак да се насочат кон јоносферата, каде повторно се „рефлектираат“ назад кон Земјата, па за оваа појава велиме дека се случило повеќекратно одбивање или повеќекратен скок на радиобранот.
Информацијата за максимално употребливата фреквенција е многу важна бидејќи може да ни послужи за планирање на радиоврска со радиостаница која се наоѓа на определена далечина. На пример, MUF за растојание од околу 4000 km за рефелексија од слојот F2 е приближно 3 пати повисока од критичната фреквенција во тој момент за истиот слој F2. Еве и друг пример: За далечина од 2000 km и рефлексија од слојот E, максималната употреблива фреквеницја (MUF) е 5 пати повисока од критичната фреквенција во тој момент за слојот Е.Апсорпцијата на радиобрановите во јоносферата е најмала, кога фреквенцијата е еднаква на MUF и нагло се зголемува при греквенции кои се пониски од MUF. Знаејќи го ова, најдобри резултати со најмала РФ-моќ, ќе постигнеме ако одбереме фреквенција која е што поблиска до MUF за определената далечина на која треба да се оствари радиоврската.
Мртва зона
При рефлексија и прекршување на радиобрановите од јоносферата, доаѓа до една интересна појава. На извесно растојание од антената на предавателот, во областа во која површинските радиобранови не можат да досегнат, а рефлектираните просторни радиобранови ја прескокнуваат, не може да се прими сигналот од предавателот, па велиме дека тоа е таканаречена „мртва зона“ во која не е можен радиоприем од соодветниот предавател. Големината на оваа област (мртва зона) зависи од употребената фреквенција на радиобрановите, состојбата во јоносферата и од конфигурацијата на теренот на местото на прием.
Сончевата активност и нејзино влијание на пропагациите
Повеќепати спомнав дека Сонцето има најголемо влијание на простирањето на радиобрановите од краткобрановите опсези. Со совојата радијација, Сонцето ги јонизира атомите во атмосферата и ги создава јоносферските слоеви, а овие вршат прекршување (рефлексија) на радиобрановите и на тој начин овозможуваат остварување на радиоврски на голема далечина (меѓуконтинентални врски).
Познато е дека сончевта активност се менува од минимум до максимум и е поврзана со бројот сончевите пеги (дамки) на неговата површина. Соларните максимуми и минимуми се повторуваат приближно на секои 11 години и се наречени сончеви циклуси. Кога бројот на сончеви пеги е најголем, тогаш сончевата активност и радијација е максиална и обратно, кога бројот на сончеви пеги е најмал, тогаш и сончевото зрачење е минимално. Во периоди на минимална сочева активност, може да се случи да нема ниту една сончева дамка, а во период на максимална активност, бројот на сончеви дамки може да изнесува до 200 и повеќе.
Освен за време на 11 годишниот циклус на сончевата активност, бројот на сончеви дамки варира и во текот на 27 дневен период, во текот на кој Сонцето прави ротација околу својата сопствена оска. Честопати може да се случи, некоја појава на добри пропагации да се повтори точно по 27 денови. Затоа не е лошо кога има појава на многу поволни услови за одржување на далечни радиоврски, да си го забележиме тој датум , па повторно ја следиме ситуацијата по 27 денови кога во многу случаи е докажано повторување на сличните поволни услови за DX-врски.
Колку е поголем бројот на сончеви дамки, толку е поголемо зрачењето на Сонцето, а тоа значи дека и јонизацијата на јоносферата ќе биде поголема.
Периодот на минимална сончева активност и минимален број на сончеви дамки е карактеристичен по тоа што радиоаматерската активност е насочена кон одржување на радиоврски на пониските радиоаматерски бандови (1,8, 3,5, 7, 10 и 14 MHz), бидејќи повисоките бандови (17, 21, 24 и 28 MHz) се „затворени“ и нема услови за далечни врски, освен, повремено, при појава на E-спорадик, односно наелектризирани облаци кои повремено се јавуваат на висина од слојот Е, па затоа се наречени Е-спорадик.
Затоа пак, во периодот на максимум сончеви дамки, односно максимална сончева активност, одржувањето на радиоврски на повисоките краткобранови опсези е вистинско уживање. Опсегот од 14 MHz e „отворен“ дури и во голем дел од ноќните часови, а опсезите 21 и 28 MHz, преку ден вријат од DX-ови. Меѓуконтинентални врски се прават и со многу мали РФ-моќности. Интересно е тоа што за време на максимумот на сончеви дамки, почесто се јавуваат интензивни сончеви експлозии (сончеви ерупции и протуберанции од сончевата корона) со огромна енергија. Овие ерупции на сончеви материи имаат корпускуларен карактер и патуваат низ просторот до Земјата многу поспоро од електромагнетните бранови, па од Сонцето до Земјината атмосфера пристигнуваат за време од 15 до 60 минути. При навлегување во земјината атмосфера интензивно го јонизират јоносферскиот слој D и можат потполно да ги оневозможат радиокомуникациите во период од неколку минути до неколку часови.
Во моментов кога ја пишувам оваа статија, на почетокот од 2019 година, се наоѓаме во период на минимална сончева активност, без ниту една сончева дамка на површината на Сонцето. Всушност се наоѓаме на прагот од новиот сончев циклус, 25 по ред откога се евидентираат и бројат овие циклуси.
Фединг (Fading)
При прием на некој радиосигнал, честопати забележуваме дека јачината на сигналот се менува. Некогаш сигналот е многу силен, а неколку моменти потоа, сигналот слабее, па дури може и потполно да исчезне, за по неколку моменти пак да се засили. Ова особено е забележливо за сигналите од среднобрановото и краткобрановото подрачје.
Емитуваниот радиосигнал од предавателот (TX), до антената на приемникот (RX), доаѓа патувајќи по различни патишта. На горната слика, радиобранот означен со буквата А ќе пристигне најнапред, бидејќи патот кој го изминал е најкраток. Радиобранот означен со буквата Б ќе пристигне со мало доцнење во однос на бранот А, бидејќи патот кој го изминал е подолг од оној на радиобранот А. Радиобранот означен со буквата В, ќе пристигне последен бидејќи патот кој го изминал е најдолг.
Во точката каде што се наоѓа антената на приемникот, радиобрановите од истиот емитуван сигнал пристигнуваат со помало или поголемо задоцнување, во зависност од должината на патот кој го поминале. Поради тоа, фазите на пристигнатите радиобранови на истиот сигнал, можат да се разликуваат или да се поклопуваат. Во случај фазите на сигналите пристигнати по различен пат да се поклопуваат, ќе дојде до нивно засилување. Во случај кога фазите на сигналите не се поклопуваат, тогаш доаѓа до нивно поголемо или помало слабеење. Дури може сигналот потполно да исчезне, доколку фазите на радиобрановите се со еднаква јачина, но спротивни по фаза.
Бидејќи состојбата во јоносферата постојано повеќе или помалку се менува, така ќе се менуваат и должините на патиштата по кои радиобрановите од истиот предавател пристигнуваат до приемникот, а со тоа и нивните фази можат да се разликуваат помалку или повеќе. На тој начин, јачината на сигналот во антената на приемникот може постојано да се менува. Оваа појава се нарекува фединг.
Значи, да резимираме: промената на јачината на радиосигналот во приемникот поради различните должини на патиштата по кои минуваат радиобрановите од предавателот до приемникот, се нарекува фединг.
Влијание на аголот на зрачење на антената од радиопредавателот и фреквенцијата врз дометот на радиобрановите
Простирањето на радиобрановите од подрачјето на кратки бранови (3 до 30 MHz) во голема мера зависи од состојбата на јоносферата. Тие имаат својство да се прекршуваат и одбиваат од јоносферските слоеви во зависност од степенот на јонизација и сончевата активност, па можат да се остварат радиоврски со многу далечни радиостаници од различни континенти, со релативно мала моќ.
Колку е помал (понизок) аголот на емитуваните радиобранови од антената кон хоризнотот, толку брановите ќе се рефлектираат од пониските делови на јоносферата, но дометот на радиобрановите, односно прескокнувањето ќе биде поголемо.
Колку е поголем (повисок) аголот на емитуваните радиобранови од антената кон небото, толку брановите ќе се рефлектираат од повисоките делови на јоносферата, а дометот на радиобрановите, односно прескокнувањето ќе биде пократко.
Колку е повисока фреквенцијата на радиобрановите, толку е поголема нивната енергија, па рефлексијата ќе се изврши во повисоките делови на јоносферата, бидејќи радиобрановите ќе продрат повисоко во јоносферата. Ова правило важи сè до постигнување на критичната фреквенција (за емитуваните радиобранови вертикално нагоре), или максимално употребливата фреквенција (MUF) за определен граничен агол на зрачење на антената, над која радиобрановите нема да се вратат назад кон земјата.
При рефлексија од повисоки слоеви на јоносферата и при помали агли на зрачење на антената, се постигнуваат поголеми домети на радиосигналот.
ПРОСТИРАЊЕ НА УЛТРАКРАТКИТЕ РАДИОБРАНОВИ (VHF и UHF)
Радиобрановите од подрачјето на ултракратките бранови, со фреквенција повисока од 30 MHz, се простираат праволиниски и многу малку или воопшто не се одбиваат или прекршуваат од јоносферата. Уште повисоките фреквенции се простираат слично како светлинските зраци. Сигурни радиоврски се воспоставуваат на растојание при кое постои директна оптичка видливост помеѓу предавателот и приемникот. Затоа, ако се искачиме на некоја висока планина, и ако истото го стори радиоаматерот со кој треба да одржиме радиоврска, растојанието на кое може да се комуницира ќе биде поголемо, зашто оптичката видливост во такви услови, помеѓу две високи планини е можна на поголемо растојание. Меѓутоа, тоа не значи дека радиоврските на ултракратките бранови се ограничени само на растојание при кое постои директна оптичка видливост. Претходно реков дека радиобрановите можат да се рефлектираат од објекти, поголеми згради и слично, па така, со помош на рефлексија може да се воспостави радиоврска на УКБ помеѓу две точки меѓу кои нема директна оптичка видливост.
Освен тоа, ултракратките бранови се прекршуваат и свиткуваат при премин на две области во тропосферата кои имаат различна густина, температура и различни електрични особини на воздушните маси. Такво прекршување редовно е присутно и се нарекува тропо-прекршување или само „тропо“. При ретки поволни „Тропо“-околности, УКБ радиосигналите можат да се слушнат и на растојание од 2000 km и повеќе.
Во областа на УКБ е присутна и таканаречена „Трансекваторијална пропагација“ (ТЕП) со помош на која се остваруваат радиоврски многу подалеку од растојанието на оптичка видливост, односно подалеку од хоризонтот, во насока од север кон југ и обратно. Трансекваторијалната пропагација се случува најчесто во доцните попладневни часови и раните вечерни часови, но има случаи кога се јавува и во текот на подоцните вечерни часови, до околу 23 часот по локално време.
Ултракратките бранови со повисока фреквенција и помала бранова должина кои се познати како UHF (ultra high frequency) имаат поголема сличност со светлинските зраци, додека ултракратките бранови со пониска фреквенција и поголема бранова должина, означени како VHF (very high frequency), особено опсегот од 50 MHz, понекогаш можат да се простираат на сличен начин како највисокиот краткобранов опсег (28 MHz). Во зависност од условите во атмосферата (тропосферата и јоносферата) и во период на најголема сончева активност (максимум сончеви пеги) на најнискиот VHF-банд (50 MHz со бранова должина од 6 метри) се случуваат краткотрајни услови („отварања“) при кои се можни радиоврски со целиот свет.
Кај долните радиоаматерски УКБ опсези (50 MHz и 145 MHz), понекогаш се јавува појава на одбивање на радиобрановите од јоносферскиот спорадичен слој „Е“ (Е-спорадик) кој се јавува повремено, при што е можно воспоставување на радиоврски на средно растојание (најчесто околу 1500-2500 километри). На најнискиот радиоаматерски VHF-банд (50MHz) има случаи кога растојанието на кое е можно остварување на радиоврска преку рефлексија од Е-спорадик да биде и поголемо. При рефлексија од Е-спорадик, слабеењето на VHF сигналите е многу мало, па може да се оствари радиоврска со многу мали РФ-моќности. Радиостаниците оддалечени 1500 и повеќе километри, кои се слушаат, се чини како да се локални и многу блиску, бидејќи силината на сигналите често е многу голема. За жал оваа појава на Е-спорадична VHF пропагација не трае долго, и ретко се случува.
На поголемите географски ширини, во областите кои се поблиску до половите, се јавува една карактеристична УКБ-пропагација наречена „Аурора“, а е поврзана со геомагнетните особини на Земјата во корелација со големи магнетни експлозии на Сонцето, кога големо количество од сончевата корона во вид на плазма се упатува кон Земјата и навлезе во геомагнетната обвивка околу Земјата. На географската ширина на која се наоѓа нашата земја, Македонија, нема такви појави.
Интересно е тоа што во подрачјето на ултракратките бранови, радиоаматерите пронашле начин на одржување врски и преку одбивање на радиобрановите од јонизирани метеорски трагови, авиони, потоа преку одбивање од Месечината и слично.
За радиаматерските врски преку јонизирани метеорски трагови, подетално можете да прочитате овде.
- - - - - - - - - - - - - - - - - - -
Користење на радиобрановите во радиоаматерството
Во радиоаматерските комуникации се користат радио брановите и микробрановите како дел од електромагнетниот спектар.
Во подрачјето на VLF (многу ниски фреквенции или многу долги бранови) за радиоаматерски комуникации експериментално се користат фреквенциите околу 9 kHz.
Во подрачјето на LF (долги бранови) за радиоаматерски комуникации се користат фреквенцискиите околу 136 и 137 kHz.
Во подрачјето на HF (кратки бранови) радиоаматерски комуникации се остваруваат во неколку фреквенциски опсези („бандови“):
- 1.8 MHz (бранова должина околу 160 метри)
- 3.5 MHz (бранова должина околу 80 метри)
- 7 MHz (бранова должина околу 40 метри)
- 10 MHz (бранова должина околу 30 метри)
- 14 MHz (бранова должина околу 20 метри)
- 18 MHz (бранова должина околу 17 метри)
- 21 MHz (бранова должина околу 15 метри)
- 24 MHz (бранова должина околу 12 метри)
- 28 MHz (бранова должина околу 10 метри)
Во подрачјето на VHF (многу кратки бранови) радиоаматерските комуникации се остваруваат во следниве фреквенциски опсези (бандови):
Во подрачјето на UHF (ултра кратки бранови) радиоаматерските комуникации се остваруваат во следниве фреквенциски опсези (бандови):
Поопширно за карактеристиките на радиоаматерските опсези, можете да прочитате овде.
Освен горенаведените фреквенциски опсези кои се користат релативно почесто, радиоаматерите остваруваат радио врски и на повисоки фреквенции, во областа на микробрановите.
- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
Користена литература:
1. Radio Handbook, 23 edition, William I.Orr, W6SAI, 1997
2. Radio Communication Handbook, RSGB-Radio Society of Great Britain, 2005
3. The ARRL Antenna Book, 22nd edition, USA, 2011
4. The ARRL Handbook for Radio Communications, USA, 2014
5. The HF Bands - For Newcomers, Gary Wescom, N0GW, 2007
6. Low-Band DXing, John Devoldere, ON4UN, 2005
7. Antenna Toolkit, 2nd edition, Joseph J. Carr, K4IPV, 2001
8. The VHF/UHF DX Book, 1995
9. Antenna Handbook - US Marine Corps, 2016
10. An Introduction to HF Propagation, Gwyn Williams, G4FKH, 2007
11. An Introduction to HF Propagation, Sean D. Gilbert, G4UCJ,
12. Practical RF Handbook, Fourth edition, Ian Hickman, 2007
13. A Guide to Ham Radio, Vigyan Prasar, VU2MUE, 2000
14. Radio Prirucnik za amatere i tehnicare, Prof. dr Bozo Metzger, 1985
15. Uvod u radio-amaterizam, Zvonimir Jakobovic, YU2RQ, 1980
16. Antene, Karl Rothamel, 1983
Миле Кокотов, Z33T (последно дополнување: 2019 година)
I Z33T home page I страници на македонски јазик I